"ბერიკაობა" , "ყეენობა" , "ისპანახობა", "ჭიაკოკონობა" – რა კავშირშია ეს უძველესი დღესასწაულები ჰელოუვინთან, ყველაფერი ამის შესახებ

ავტორი-სალომე ნოზაძე

 

გუშინ საქართველოში ჰელოუინი აღნიშნეს. ჰელოუინი არის დღესასწაული, რომელიც აღინიშნება ყოველი წლის 31 ოქტომბერს, დასავლური ტრადიციით ყველა წმინდანის დღის წინა დღეს. აღნიშვნის დროს ტარდება სხვადასხვა ღონისძიება და მსვლელობა — თამაშები, ფოიერვერკები, კოსტიუმირებული წვეულებები, „მოჩვენებებიანი სახლების“ მონახულება, საზარელი ისტორიების თხრობა და საშინელებათა ფილმების რეტროსპექტივები.ჰელოუინთან არის დაკავშირებული გოგრებში თვალებისა და პირების ამოჭრის ტრადიცია.დღესასწაულის ელემენტები ჩრდილოეთ ამერიკაში ირლანდიელმა მიგრანტებმა XIX საუკუნეში ჩაიტანეს. სხვა ქვეყნებში ეს დღესასწაული XX საუკუნეში გავრცელდა. თანამედროვე ჰელოუინი, რომელიც რელიგიური შინაარსისგან დაცლილია და ძირითადად საკარნავალო გართობის სახეს ატარებს, ბოლო პერიოდში საქართველოშიც პოპულარული გახდა. ვრცელდება შეხედულება, რომ თითქოს ამ დღესასწაულით ცდილობენ შემოიტანონ ქართულ, და არა მხოლოდ, კულტურაში წარმართული ელემენტები. სინამდვილეში კი ჰელოუინი და მისი საკარნავალო კოსტუმირება სწორედ რომ ბნელი ძალების დასაფრთხობად იყო გამიზნული, ისევე, როგორც მაგალითად ქართული ჭიაკოკონობა ან ბერიკაობა.მიუხედავად გარკვეული წინააღმდეგობებისა საქართველოში სულ უფრო ხშირად ეწყობა სხვადასხვა კოსტუმირებული საღამოები და წვეულებები ჰელოუნის დღის აღსანიშნავად. მოსახლეობის ნაწილი ებრძვის ჰელოუვინის დღესასწაულს, მათ არ იციან, რომ საქართველოში მსგავსი სტილის დღესასწაულები უძველესი დროიდან მოდის. ჭიაკოკონობა, ბერიკაობა, ისპანახობა, ყეენობა - ეს ის დღესასწაულებია, რომლებსაც საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში აღნიშნავდნენ.

ჰელოუვინის მოახლოებასთან ერთად საზოგადოებაში ამ თემაზე ბევრი აზრი გავრცელდა. გთავაზობთ  ლელა გაფრინდაშვილის სოციალურ ქსელში გამოქვეყნებულ პოსტს:

პირველ ფოტოზე 1893 წლის თბილისური "ბერიკაობაა" გამოსახული, ხოლო მეორეზე - ილია ჭავჭავაძეა 1894 წლის "ყეენობაზე".

"ბერიკაობა"  , "ყეენობა" , "ისპანახობა", "ჭიაკოკონობა" - ყველა ჰელოუვინის ქართული ვერსიებია. ყველა მათგანი თამაში და გართობაა. თამაში კი კაცობრიობის ბავშვობაა.

ჩვენში ბერიკა/ბერიკო ნიღაბს ნიშნავდა, ხოლო რაიმე სცენის გათამაშება-განსახიერებას ქართველები "გაბერიკებას" ეძახდნენ.

ამ რიტუალებში იყო "კვახ-ბერიკა", რომელიც ზუსტად ისეთივე გოგრა იყო, როგორიც ჰელოუვინშია. არსებობდა "მგელბერიკა", "ტახბერიკა" და სხვა.

სამწუხაროდ , თანამედროვე კულტურის პოლიტიკა არ გულისხმობს ძველი, წარმართული ან ადრექრისტიანული რიტუალების აღდგენა-შენახვას და შთამომავლობისთვის გადაცემას.

Halloween-ს კი არ უნდა ვებრძოლოთ , არამედ იმ რიტუალების სიცოხლისუნარიანობაზე უნდა ვიზრუნოთ, რომლებიც ქართული კულტურის სიმდიდრეა. -წერს ლელა გაფრინდაშვილი

მართლაც, ცოტამ თუ იცის ამ უძველესი დღესასწაულების შესახებ. ჩვენ მოვიძიეთ ინფორმაცია, როგორ აღნიშნავდნენ ამ დღესასწაულებს საქართველოში და აქვს თუ არა მათ რაიმე საერთო ჰელოუვინთან :

ყეენობა

ქართული ხალხური, საერო დღესასწაული "ყეენობა" განსაკუთრებით მდიდარი იყო სხვადასხვა ისტორიული ეპოქისა და საზოგადოებრივი წყობილების დამახასიათებელი ელემენტებით. ყეენობა იყო ომის მისტიფიკაცია და ალეგორია იმისა, რომ ქართველი ხალხი არასოდეს შეეგუებოდა უცხო ქვეყნის მმართველობის ქვეშ ცხოვრებას. ტრადიციულად, ყეენი დამპყრობელს განასახიერებდა. "ყეენობა" ქართველების გამარჯვებით და ყეენის მტკვარში გადაგდებით სრულდებოდა.

მე-19 საუკუნის დამდეგიდან მჩაგვრელი ყეენი მჩაგვრელმა რუსეთის იმპერატორმა ჩაანაცვლა. ეს იყო ქართველების ამბოხი ცარისტული რუსეთისა და არსებული წყობილებისადმი. "ყეენობის" ტრადიცია რუსულ იმპერიალიზმთან და ცარიზმთან ბრძოლის სიმბოლოდ იქცა. რუსეთის ხელისუფლებამ "ყეენობა" აკრძალა, რადგან ჰქონდა ერთადერთი მიზანი - გაერუსებინა საქართველოს მოსახლეობა და წაეშალა ქართული კვალი.

ბერიკაობა

ქართული ხალხური იმპროვიზაციული ნიღბების თეატრი. ტერმინი ბერიკაობა განაყოფიერებისა და შვილიერების კულტის სადიდებელ სანახაობას აღნიშნავს და ნაწარმოებია საერთო ქართველური ძირიდან „ბერ“ (შვილი).

ბერიკაობას ბერიკები ასრულებდნენ. სცენარები, რომელთა საფუძველზეც იქმნდებოდა ბერიკული წარმოდგენები, საუკუნეთა მანძილზე იცვლებოდა, ახალი შინაარსით მდიდრდებოდა და თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. მათი კონკრეტული მოქმედებით განსახიერება და სიტყვიერი მასალით ხორცშესხმა მთლიანად ბერიკების ნიჭსა და უნარზე იყო დამოკიდებული. ბერიკულ წარმოდგენებში შემონახულის განაყოფიერებისა და შვილიერების ღვთაების სადიდებელი მისტერიის გადმონაშთი (მაგ. ყვარლის რაიონის სოფ. საბუეში, აგრეთვე ადიგენის რაიონის სოფ. უდეში, ახმეტის რაიონის სოფ. მატანში დღესაც სრულდება ოდესღაც ტახღვთაების გარდაცვალებასა და მის აღდგომა-გაცოცხლებასთან დაკავშირებული მისტერიის სცენები).

დროთა ვითარებაში ბერიკაობამ დაკარგა საკულტო-რელიგიური დანიშნულება და მშრომელი ხალხის ცხოვრების, მისი მისწრაფებების გამომსახველად იქცა. ბერიკების მრავალი სიუჟეტი შეიცავს უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ ქართველი ხალხის ბრძოლის სურათებს, თავადების, ეკლესიის მსახურთა, მოსამართლეთა საქმიანობის მამხილებელ სცენებს. ჩვენამდე მოღწეულია ბერიკაობის 100-მდე სიუჟეტი. მათი უმეტესობა კომიკურია და ძირითადად შექმნილია საყოფაცხოვრებო თემაზე. ბერიკაობა სამგვარი წყობისა იყო: კარდაკარ სასიარულო, მოედანზე სათამაშო და სადარბაზო (სადღესასწაულო). საგანგებოდ შერჩეულ მოედანზე იმართებოდა დიდი ბერიკაობა, რომელსაც ზოგჯერ 100-მდე შემსრულებელი ჰყავდა. მისი ტრადიციული ნიღბები იყვნენ:მეფე (სასიძო), კეკელა (სარძლო), მაჭანკალი, გლეხი, თავადი, თათარი, მოსამართლე, ექიმი, ხუცესი, აგრეთვე ტახი, დათვი, თხა და სხვა ცხოველები.

ბერიკები უსულო საგნებს და განყენებულ ცნებებსაც განასახიერებდნენ (მაგ., ალავერდის ტაძარი, საბძელი, ხე, უკუღმართი ცხოვრება, ავსიტყვაობა და სხვა). ისინი თამაშობდნენ ნაბადქუდა ნიღბებში, „ისხდნენ“ ტახის, დათვის, თხის, ხარის და სხვა „ტყავში“ (ბერიკოში). დიდ ბერიკაობაში მხოლოდ მამაკაცები მონაწილეობდნენ (ქალებისა და მოზარდების ბერიკაობა ცალკე იმართებოდა). წარმოდგენა იწყებოდა მტრის მიერ სოფლის აწიოკებისა და ხარკის აკრეფის წარმოსახვით, რასაც თან ახლდა სიმღერა და საკრავიერი მუსიკა. ბერიკაობას ხელმძღვანელობდა ბერიკათწინამძღვარი. საქართველოში ცნობილი ბერიკები იყვნენ XVIII

საუკუნეში ოთარ ნორიოელი და ოიანა-ბუიანა, XIX საუკუნის I ნახევარში — აბელ რევაზიშვილი. XX საუკუნეში ბერიკები თბილისშიც გამოჩნდნენ.

ჭიაკოკონობა

— უძველესი ქართული რიტუალი — ცეცხლით განწმენდის დღეობა.[1] დამყარებულია უძველეს წარმოდგენაზე ცეცხლის, როგორც ავი სულების საწინააღმდეგო და ყოველგვარი უწმინდურებისაგან განმწმენდ ძალაზე. ჭიაკოკონობა სხვადასხვა ხალხში წელიწადის სხვადასხვა დღეს აღინიშნებოდა: ყველიერის ორშაბათს, დიდმარხვის პირველი ან უკანასკნელი კვირის შაბათს, ივანობას და ა.შ. საქართველოში ჭიაკოკონობა დიდ ხუთშაბათს ან დიდი ხუთშაბათის წინასაღამოს იცოდნენ. ეზოში კოცონს გააჩაღებდნენ, ახალგაზრდები ცეცხლის გარშემო დარბოდნენ, ცეკვავდნენ, ზედ ახტებოდნენ და გაიძახოდნენ „არული კუდიანებსაო“.[2] გადმოცემის თანახმად, კოცონზე გადახტომის დროს ადამიანი ავი სულებისგან იწმინდება. ჭიაკოკონას ანთება და მასზე გადახტომა ძირითადად იმის საწინდარი იყო, რომ კუდიანები ვერავის ავნებდნენ და დილაც მშვიდობიანად გათენდებოდა. კუდიანების, ავი სულების დასაფრთხობად და განსადევნად ისროდნენ თოფებს. ხალხის წარმოდგენით კუდიანები ამ ან მომდევნო ღამეს გარკვეულ ადგილას იკრიბებოდნენ და ზეიმს მართავდნენ. მსგავსი ჩვეულება გავრცელებული იყო საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში. ხევსურეთში ჭიაკოკონობას „კუდიან წუხრას“ უწოდებდნენ, რაც აშკარად მიუთითებს ამ დღეობის უშუალო კავშირზე ბოროტ ძალებთან.[2] მას გურიაში „ფაკლობას“ ეძახდნენ, ქართლსა და იმერეთში ჭიაკოკონობას.[3] მესხეთ-ჯავახეთში ჭიაკოკონობა წითელ პარასკევს იცოდნენ. სამეგრელოში ჭიაკოკონა 15/28 აგვისტოს, ღამე იმართებოდა.[4] „ჭიაკოკონა“/ჭიაკოკოლა სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, ჩალით დანთებულ დიდ ცეცხლს ნიშნავს.[3]

ისპანახობა

ისპანახობა დაახლოებით 1880 წლიდან ჩამოყალიბებულა, როცა მთავრობამ ყეენობა აკრძალა. იგი ყეენობის სახეცვლილი ფორმა ყოფილა და მხოლოდ ბოლო ნაწილი - ქეიფი შემოინახა. ამიტომაც „ყეენობის კუდსაც“ უწოდებდნენ. ისპანახობა იმიტომ დაარქვეს, რომ საქეიფო სუფრაზე მხოლოდ სამარხვო საჭმელი უნდა ყოფილიყო. ისპანახობის აუცილებელი წესი ქაღალდის გვირგვინების, ჩაჩების ტარება და პამპულას ტანისამოსის ჩაცმა ყოფილა. 1894 წელს ისპანახობაში მონაწილეობა ილია ჭავჭავაძესაც მიუღია.

მასალა მომზადებულია ინტერნეტის დახმარებით.